“از هرات تا مکه”
مدتی بود که در پی این مقاله بودم و اکنون آن را یافتم. امید دوستان گرامی که خواستار این مقاله بودند از مطالب آن که نگارنده با مراجعه به مآخذ و منابع معتبر کهن نگاشته و بار اول در مجـّلۀ وزین میقات حج چاپ شده بهره مند گردند.
با تشکر از :
http://library.tebyan.net/books1/5946.htm
جامه کعبه پیش از اسلام:
پیش از اسلام کعبه را با پارچه های رنگارنگ و گوناگون مى پوشانیدند. در آن روزگار جامه کعبه به صورت گروهی و با همکاری قبایل مختلف تهیّه می گردید؛ تا آنکه بازرگانی به نام ابوربیعه عبداللّه بن عمروبن مخزوم که به یمن رفت و آمد داشت پیشنهاد کرد که یک سال او جامه کعبه را تهیّه کند و بپوشاند و یک سال همه قریش. و تا ابوربیعه زنده بود، این قرار هم به قوّت خویش باقی بود. مدتی نیز کعبه را با نطع ( پوشش چرمینه) می پوشانیدند.
در روزگار صدر اسلام:
در روزگار پیامبر خدا ـ ص ـ کعبه را با پارچه های یمنی پوشانیدند، و خلفای راشدین نیز همین شیوه را پیروی کردند. رنگ پوشش در آن روزگار سفید و یا سرخ بود. چون نوبت به خلفای بنی عبّاس رسید، آنان رنگ سیاه را شعار رسمی خویش قرار دادند و جامه کعبه هم سیاه گشت.
هنگامی که ملوک مصر بر حجاز استیلا یافتند پوشانیدن جامه کعبه رابه انحصار خویش در آوردند.این انحصار تا سده نهم هجری ادامه یافت.
رخدادی که در این مقاله به بررسی آن خواهیم پرداخت، در نیمه اوّل سده نهم هجری، در روزگار پادشاهان مملوک مصر ـ الملک الاشرف تا الملک الظاهرـ و فرمانروای خراسان یا به قول مورّخان عرب «ملک شرق» شاهرخ میرزا (د۸۵۰ ق) فرزند امیر تیمور گورکان اتّفاق افتاده است.
بلند پروازی همای همّت شاهرخ:
شاهرخ که پس از درگذشت امیر تیمور در ۸۰۷ ق در خراسان بزرگ به سلطنت رسید، هرات را پایتخت خویش قرار داد. دوره او به راستی یکی از ادوار درخشان علم و هنر و آبادی این سرزمین است. شاهرخ از اوایل رسیدن به قدرت آرزوی پوشانیدن جامه کعبه را دردل داشت ، آرزویی که تا آن روزگاران تنها فرمانروایان عرب حق داشتند، داشته باشند، نه عجمیان.
شاهرخ می خواست با رسیدن به این آرزوی بزرگ هم یک افتخار معنوی و بی نظیر را کسب کند و هم با سنّت شکنی و ابطال سلطه تبعیض گرایانه ممالیک مصر، مقام و افتخار عمدۀ بین المللی را به دست آورد. به قول عبدالرزاق سمرقندی، صاحب مطلع السعدین، «همیشه همای همّت بلند پرواز در هوای آن طیران می نمود که جامه برای بیت الله الحرام، از روی نیاز ارسال نماید و این معنی بی اجازه سلطان مصر صورت نمى بست».
نخستین کوشش:
شاهرخ کوشش پیگیر خویش را از سال ۸۳۳ ق آغاز کرد. مورّخان مصر می نگارند که در ۲۴محرّم ۸۳۳ق فرستاده شاهرخ ملک شرق (خراسان) به قاهره وارد شد. و نامۀ ملک شرق را به عنوان الملک الاشرف آورد. در این نامه ۳ مطلب مهم ذکر شده بود:
کتابهای ابن حجر و مقریزی:
نخست از پادشاه مصر ۲ عنوان کتاب خواسته شده بود:
۱ ـ شرح بخاری از شهاب الدین احمدبن حجر عسقلانی.
۲ ـ تاریخ السلوک لدول الملوک، از تقی الدین احمدبن علی مقریزی.
این مطلب توجه و اطلاع حلقه های علمی هرات را به اکتشافات جدید در جهان دانش آن روز می رساند.
مطلب دوّم: در نامه یادشده بود که شاهرخ میرزا نذر کرده است که برای کعبه جامه ای تهیه کرده و بفرستد. و مطلب سوم: آنکه شاهرخ پیشنهاد کرده بود تا آب چشمه به شهر مکه جاری سازد.
گویا او می خواسته است از تجارب آبیاری به وسیله قنوات و کاریزها که در خراسان معمول بوده در آبیاری شهر مکّه استفاده به عمل آید.
ابن تغری بردی مؤلف «النجوم الزهراه» مى نگارد که هیچیک از تقاضاهای ملک شرق مورد پذیرش پادشاه مصر قرار نگرفت، امّا ابن ایاس مؤلف «بدایع الزهور» می نویسد که سلطان شرح بخاری و تاریخ مقریزی را برای شاهرخ فرستاد، امّا از پذیرفتن درخواست شاهرخ در ارسال جامه کعبه و جاری ساختن آب چشمه به مکّه خودداری کرد. ملک اشرف به شاهرخ نوشت که اوقافی برای پوشش کعبه هست، که نیازی به هیچ یک از شاهان در این مورد نیست، و در باب چشمه نوشت که در مکّه چاهها و چشمه ها بسیار است و نیازی به ساختن چشمه جدید نیست (ظاهراً او در مورد قنات و کاریز معلوماتی نداشته و آن را هم مانند چاهها و چشمه های معمولی می پنداشته است).
خشم و تهدید:
خودداری حاکم مصر از موافقت با تقاضای شاهرخ وی را خشمگین ساخت و فرستاده دیگری به نام هاشم شریف به قاهره فرستاد، که حامل نامه تهدیدآمیزی به عنوان ملک مصر بود. هاشم شریف در ۲۴رمضان المبارک همان سال به قاهره رسید. نامه شاهرخ بسمله و مهر نداشت که بیانگر خشم فراوان ملک شرق (پادشاه خراسان) بود. در افتتاح نامه نوشته شده بود: «الم ترکیف فعل ربّک باصحاب الفیل…» . شاهرخ القاب معمول و رسمی حاکم مصر را در این نامه ننوشته و او را سخت مورد تهدید قرار داده بود. و به قول مقریزی تندرآسا و صاعقه وار خروشیده و درخشیده بود. در عین حال تحفه ای هم به حاکم مصر فرستاده بود که مؤلف «بدایع الزهور» از آن به عنوان «هدیه فشرویه» یاد کرده است.
الملک الاشرف تسلیم نشد و نامه درشت شاهرخ را همچنان با کلمات درشت جواب گفت و به قول ابن ایاس: «من دقّ الباب سمع الجواب». نامه های عتاب آمیز شاهرخ مکرر گردید ولی بی نتیجه ماند. ابن تغری بردی که به روشنی رنگ نژادپرستی از نوشته های او نمایان است، در مورد لجاجت الملک الاشرف و رد تقاضای شاهرخ می نویسد که ثبات و ایستادگی اشرف در برابر خواسته های شاهرخ، پس از فتح قبرس، مهمترین اقدامی بود که وی در طول سالهای سلطنت خویش انجام داد.
او می نگارد که الملک الاشرف با در دست گرفتن انحصار امتیاز پوشانیدن جامه کعبه حرمت مصر و حرمت حکام مصر را تا قیامت حفظ کرد. امّا از مطالبی که در دیگر تواریخ مصر در این باب درج است برمی آید که نوشته ابن تغری بردی گزاف و چاپلوسی به حاکم مصر بوده است…
فرستاده جدید ـ داماد سید شریف گرگانی:
فرستاده دیگری که در ۲۷محرم ۸۳۸ به قاهره رسید و با آوردن هدایا و نامه تقاضای شاهرخ را تجدید کرد، تاج الدین علی بن عبداللّه شریف نام داشت که به روایت ابن حجر که او را دیده است، داماد سید شریف گرگانی بود. در این نامه هم شاهرخ نوشته بود که نذر کرده است تا برای کعبه جامه ای بفرستد تا آن را از داخل خانه کعبه بیاویزند. و خواسته بود که الملک الاشرف نماینده ای برای تحویل گرفتن جامه به هرات بفرستد.
الملک الاشرف قاضیان چهار مذهب را در مجلسی فراخواند و تقاضای ملک شرق را با آنان در میان نهاد و خواست تا در آن مورد فتوا بدهند. قاضى القضات بدرالدین حنفی جواب داد که: این نذر منعقد نمی گردد.
ابن حجر قضات اربعه را به باد انتقاد گرفته و از جواب های نامربوط آنان یاد می کند. او می نویسد که بعضی از قاضیان بدون آنکه از آنان پرسشی شده باشد خود هم سؤال و هم جواب را نوشته بودند. برخی نوشته بودند که «چون این عمل تعطیل وقف می کند، جایز نیست.» یکی نوشته بود که «چون با این عمل بر سلطان مصر تحکّم صورت می گیرد، جایز نیست.» امّا سلطان خود عذر آورد که مبادا با این کار راه پوشانیدن جامه کعبه برای شاهان دیگر باز گردد. ابن حجر می نویسد که من هم در واقع همان جواب سلطان را عذر آوردم که با موافقت به این عمل، رخنه و راهی برای دیگران باز خواهد شد.
شریف تاج الدین را هنگام بازگشت به خراسان، اقطوه موساوی مؤیّدی مهماندار همراهی می کرد که نامه جوابیه سلطان را به عنوان شاهرخ با خود داشت.
امتیاز منحصر به شاهان مصر است:
اشرف نوشته بود که جامه کعبه را پیوسته ملوک مصر تهیه می کنند و هزینه آن از محلّ اوقافی که برای همین کار موجود است فراهم می گردد. سلطان به شاهرخ مشورت داده بود که اگر می خواهد به نذر خویش وفاکند، جامه کعبه را که ساخته، بفروشد و بهای آن را به فقیران مکّه صدقه دهد که ثواب آن بیشتر است و سود آن به شمار بیشتری از مردمان خواهد رسید.
در ۴ شوّال نامه تهدید آمیزی از شاهرخ به قاهره رسید که در آن از گرفتن حقّ الورود از بازرگان در بندر انتقاد شده و مشعر بر حرکت شاهرخ میرزا به جانب قدس بود.
فرستاده سلطان مصرـ اقطوه ـ در ۲۸جمادی الثانی ۸۳۹ به قاهره بازگشت و فردای آن روز شیخ صفا فرستاده شاهرخ به قاهره رسید که نامه دیگری از شاهرخ آورد.
رسول را کتک زدند و در آب سرد غوطه دادند:
الملک الاشرف شیخ صفا را در اصطبل سلطانی به حضور پذیرفت. شیخ با صدای بلند نامه شاهرخ را می خواند و ملک اشرف آن را می شنید. شاهرخ در این نامه سلطان را نایب خویش خوانده و دستور داده بود که خطبه و سکّه را به نام او کند. چون قرائت نامه به اینجا رسید، شیخ صفا خلعتی را که از خراسان آورده بود، نزدیک برد تا سلطان آن را بپوشد. با این خلعت تاجی هم برای اشرف فرستاده بودند.
الملک الاشرف شکیبایی از کف داد و دستور داد تا خلعت را دریدند و فرستاده نگونبخت را به سختی کتک (لت) زدند و با آنکه روزی سرد بود، شیخ صفای هروی بیچاره را در برکه (حوض) اصطبل غوطه دادند، چنانکه به سرحد مرگ رسید و کس را جرأت شفاعت نبود. ابن تغری بردی می نگارد که هرگز تا آن روز سلطان را به آن اندازه خشمگین ندیده بوده است. پس سلطان شیخ صفا را به حضور فراخواند و پاسخ هایی درشت به او سپرد تا به فرستنده خویش باز گوید. از جمله گفت که شاهرخ مرا به نیابت خویش در مصر می گمارد، ولی من او را به شحنگی کوچکترین روستای قلمرو خویش نخواهم پذیرفت. پس دستور داد که فرستاده شاهرخ و همراهان او را به راه دریا از مصر بیرون کردند. آنان به مکه رفتند و تا موسم حج صبر کردند و حج گزاردند و باز گشتند.
ابن تغری بردی زدن فرستاده شاهرخ و دریدن نامه او را ستوده و این کار را از خوبترین و بزرگترین کارهای الملک الاشرف در طول سلطنتش می شمارد. امّا اشرف پس از این واقعه بسیار نزیست و پس از مرگ او در ۸۴۱ ق فرزندش الملک العزیز مدتی کوتاه سلطنت و خلع گردید و الملک الظاهر بر تخت پادشاهی مصر نشست.
خواب میرآخور به حقیقت پیوست
الملک الظاهر در ۱۲ جمادی الآخر ۸۴۳ فرستاده شاهرخ را که از هرات آمده بود به حضور پذیرفت. مورّخان خراسانی از جمله عبدالرزاق و خواند میر می نویسند: چقماق بیگ ـ که همین الملک الظاهر باشد ـ در روزگار الملک الاشرف منصب میرآخوری داشت. شبی در خواب دید که شاهرخ او را برداشته برتخت شاهی نشانید. به همین سبب چون به سلطنت رسید، جیجکتوقا را که از امیران خاص او بود، به رسالت نزد شاهرخ به هرات فرستاد. جیجکتوقا در ۸۴۳ق به هرات رسید و به دستبوسی شاهرخ توفیق یافت.
استقبال شاهانه از فرستاده مصری
شاهرخ احوال الملک الظاهر را از رسول پرسید و برای او جایی در دست راست تعیین گردید. در آن روز ضیافتی بزرگ ترتیب دادند و بیشتر ظروف آن ضیافت از زر سرخ گوهر نشان بود. امیران و شاهزادگان نیز هریک او را ضیافتی جداگانه دادند و هدایایی گرانبها به او بخشیدند.
دانشمندان مصر از خراسان کتاب می خواهند:
این بار دانشمندان مصری از خراسانیان کتاب خواسته بودند. جیجکتوقا به عرض رسانید که سلطان چقماق (= الملک الظاهر) پنج کتاب معتبر از کتابخانه هرات خواسته است:
۱ ـ تأویلات اهل سنّت و جماعت، از شیخ ابومنصور ماتریدی،
۲ ـ تفسیر کبیر علاّمه رازی،
۳ ـ شرح تلخیص جامع خواجه مسعود بخاری،
۴ ـ شرح کشّاف مولانا علاءالدین پهلوان،
۵ ـ روضه در مذهب شافعی.
به روایت خواند میر با آنکه کتابها در کتابخانه هرات موجود بود، دستور داده شد که پنج کتاب را جدیداً به خطّ خوش نوشتند و جدول کشیدند و به جیجکتوقا تسلیم کردند. جیجکتوقا پس از دریافت ۵۰ هزار دینار با هدایای گرانبها عازم مصر شد. پنجاه نوکر او نیز افزون بر اسب و جامه هریک هزار دینار انعام دریافت داشتند. و شاهرخ به حکّام اصفهان، شیراز، یزد و کاشان نیز دستور داد که از فرستادگان پذیرایی کنند و به آنان انعام بدهند.